Маданият ва динларнинг тарихий ранг-баранглигига эга Тожикистон дунёвий ривожланиш моделини танлаб, умуминсоний қадриятларга, жумладан, диний бағрикенгликка содиқлигини намойиш этмоқда. Ислом устун дин бўлганлиги сабабли, мамлакатда турли диний жамоалар ўртасида турли даражадаги уйғунлик ва кучланиш мавжуд.
Тожикистонда диний бағрикенглик тушунчаси мамлакат тарихида чуқур илдиз отган ва унинг қонунчилик базасида ўз ифодасини топган. Бизга маълумки, ислом дини пайдо бўлгунга қадар нафақат ҳозирги Тожикистон ҳудудида, балки бутун Ўрта Осиёда зардуштийлик, зурванизм, митраизм, манихейлик, буддизм, маздаклик, иудаизм, насронийлик ва бошқалар каби турли дин ва култлар кенг тарқалган эди. Яъни, турли дин вакилларига нисбатан бағрикенглик муносабати ҳам юзага келди. Ислом ҳукмронлиги даврининг маълум даврларида, айниқса “мусулмон Уйғониш даври” деб аталган даврда турли дин ва конфессия вакиллари яшаган, ижод қилган, ҳатто олий давлат лавозимларида ишлаган; турли динлар ва уларнинг оқимларининг руҳонийлари ўртасида баҳс-мунозаралар бўлган, уларда турли масалаларда баъзан бошқа дин вакиллари ғалаба қозонишди.
Аммо минтақамиз тарихидаги сиёсий, ижтимоий ва мафкуравий шароитга қараб нафақат турли дин вакиллари, балки бир дин вакиллари ўртасида адоват, муросасизлик, қонли тўқнашувларни ҳам кузатиш мумкин. Айниқса, исломда суннийлик ва шиалик мактаб ва мазҳаблари вакиллари ўртасидаги муносабатлар муросасиздир. Ҳатто бир эътироф – тўртта ҳуқуқий мактабга эга бўлган суннийлик эътиқодлари – ҳанафийлик, шофейлик, ҳанбализм ва моликизм доирасида ҳам тез-тез тўқнашув ўчоқлари авж олиб, қон тўкиш билан якунланган.
Бағрикенглик ғоялари, турли дин, конфессия ва эътиқод вакилларининг тинч-тотув яшашига даъватларни диний матнлар, фалсафий асарлар, аждодларимизнинг бой адабий меросида учратиш мумкин. Ҳанафий мазҳаби исломдаги энг бағрикенг мазҳаб ҳисобланади, чунки у ақлга асосланган ва мусулмонларнинг миллий хусусиятларини ҳурмат қилади (урф-одат). Тожикистонда ҳам ҳанафий суннийлик, ҳам исмоилий шиалик вакиллари асрлар давомида ёнма-ён тинч-тотув яшаб келган, бу бир дин ичидаги бағрикенгликдан далолат беради. Бизнингча, диний бағрикенгликни шакллантиришда турли сўфийлик тушунчалари алоҳида ўрин тутган. Бағрикенг ғоялар чўққисини буюк шоирлар, сўфий мутасаввифлар Абулмажд Саноий, Фаридиддин Аттор ва Жалодиддин Балхий-Румийларнинг ғоя ва ғазалларида ҳам кузатишимиз мумкин.
Санаи ёзади:
“Сен” ва “мен” инсонни иккига ажратади,
“Мен” ва “сиз”сиз мен сизман, сиз эса менсиз.
Қочинг (ушбу сўзлардан):
“Бу сен, бу мен” ва бундай сўзларга боғланиб қолманг.
“Сен сенсан, мен эса менман” – келишмовчиликнинг бошланиши,
Сен – ундай, мен – бундай – буларнинг барчаси (беҳуда гап).
Турли одамлар, халқлар, тиллар, динлар бир мақсадни турлича деб аташини Ж.Балхий “Фил ҳақидаги баҳс”, “Мусо ва чўпон”, “Узум ҳақида” каби кўплаб сўфий масаллари мисолида маҳорат билан кўрсатиб беради. Ўз навбатида, “Жалолиддин Румий турли дин ва конфессияларга нисбатан плюралист. Унинг плюрализми шундан далолат берадики, у барча динларнинг олий мақсадини Ҳақнинг ютуғи, яъни Худони англатади. Яъни, Худо битта, лекин унга борадиган йўллар бошқача.
Ҳар набибу ҳар валиро маслакест,
Лек то Ҳак меравад, жумла якест.
(Ҳар бир пайғамбар ва пайғамбарнинг ўз йўли бор, лекин қанчалик Ҳақга олиб келсалар, шунчалик уларнинг ҳаммаси бирдир).
Замонавий воқеликка назар ташлайдиган бўлсак, биринчи навбатда, биз Конституция, меъёрий ҳужжатлар, халқаро декларация ва низомларга таянамиз, унга кўра бағрикенглик, айниқса, диний бағрикенглик замонавий цивилизациянинг умуминсоний қадрияти деб эълон қилинган. Тожикистон Конституцияси виждон ва эътиқод эркинлигини кафолатлаб, фуқароларга ўз диний мансублигини мустақил аниқлаш имконини беради. Бу ҳуқуқий ҳимоя турли эътиқод вакиллари тинч-тотув яшаши мумкин бўлган жамият қуришнинг тамал тоши ҳисобланади.
Бағрикенглик, навқирон авлодни замонавий қадриятлар талаблари асосида тарбиялаш, диний бағрикенглик муаммоси динга оид турли концепция ва стратегияларда, экстремизм ва терроризмга қарши кураш, “Виждон эркинлиги ва диний бирлашмалар тўғрисида”ги ва “Маросим ва анъаналар ва урф-одатларни тартибга солиш тўғрисида”ги, “Ота-оналарнинг фарзандлар тарбиясида масъулияти тўғрисида”ги қонунлар ва бошқалар каби соҳавий қонунларда ҳам кўриб чиқилади. Ҳукуматнинг диний бағрикенглик бўйича позицияси плюрализмни расман тан олиш ва қўллаб-қувватлашдан иборат. Давлат сиёсати дунёвийликни сақлаш ва диний экстремизмнинг олдини олишга, диний бирлашмаларнинг фаолиятини қонун доирасида таъминлашга қаратилган. Ушбу чора-тадбирлар турли дин ва конфессияларга эътиқод қилувчилар ўртасида ўзаро ҳурмат муҳитини яратишга қаратилган.
Турли жамоат ташкилотлари, диний бирлашмаларнинг ўзлари ҳам Дин ишлари бўйича қўмита билан ҳамкорликда диний бағрикенгликни тарғиб қилиш, турли дин ва конфессия эътиқодчилари ўртасида ишончли муносабатлар ўрнатиш, ўзаро ҳамкорликни йўлга қўйишга ҳаракат қилмоқда.
Мисол учун, бир неча йиллар давомида Рус православ черковининг Душанбе епархияси ташаббуси билан “Христианлик ва ислом” мавзусида конференциялар (Авлиё Иоанн ўқишлари) ўтказилди. 2015 йилдан 2019 йилгача Москвада “Диний ва маданий анъаналарнинг ўзаро таъсири Душанбе алманахи”нинг учта сони чоп этилди. (Айтганча, бу тадбирлар “Исмоилийлар маркази”да бўлиб ўтган).
2019-йилда Душанбеда “Тожикистон – умумий уйимиз” биринчи динлараро фестивали бўлиб ўтди.
Илмий муассасалар ва олий ўқув юртларида диний бағрикенглик, виждон эркинлиги ҳамда дунёвий давлат ва дунёвийлаштиришнинг аҳамиятига бағишланган анжуманлар, семинарлар, давра суҳбатлари мунтазам ўтказилмоқда. Масалан, Виркани М. Ислом таълимотидаги бағрикенглик элементлари: тарих ва замонавийлик. // Дин ва фуқаролик жамияти: бағрикенглик муаммоси (Давра суҳбати материаллари. 2021 йил 16 декабрь). Душанбе: РТСУ. 2022.
ОАВ ёритилиши:
Билишимча, “Дин эътиқод эркинлигини тарғиб қилиш ва ҳисоботларни қўллаб-қувватлаш” (СCАРФ) лойиҳаси доирасида журналистлар учун бир нечта брошюра ва кўрсатмалар чоп этилган. Турли оммавий ахборот воситаларида Тожикистондаги турли дин вакилларининг эътиқод эркинлиги ва тинч-тотув яшаши муаммолари ёритилган. Журналистлар Махина Давлатова 12 та, Мавзунаи Муҳаммадий 5 та материал, Фарзона Муродий 10 та материал чоп этган.
Тожикистон Республикаси Ҳукумати ҳузурида Дин ишлари, анъаналар, байрам ва маросимларни тартибга солиш бўйича қўмита, “Тожикистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Исломшунослик маркази” давлат муассасаси, “Имом Аъзам номидаги Тожикистон Ислом институти”, “Анъаналар, байрам ва маросимларни тартибга солиш”, “Виждон эркинлиги ва диний бирлашмалар тўғрисида”ги, “Ота-оналарнинг фарзандларни таълим ва тарбиясидаги масъулияти” қонунлари қабул қилинди. 4 минг диний бирлашмани рўйхатдан ўтказиш, яъни масжидлар, фуқароларнинг ҳаж зиёратига жамоавий сафарларини ташкил этиш шулар жумласидандир.
Президентимиз 2024-йил 3-август куни мамлакатимиз фаоллари, жамоатчилик вакиллари ва диний арбоблар билан учрашувдаги нутқида таъкидлаганидек:
“Бугун Тожикистонда ҳар 1800-2000 фуқарога битта масжид тўғри келса, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигига аъзо бошқа давлатларда бу кўрсаткич 3-3,5 минг, дунёнинг бошқа ривожланган мамлакатларида эса 5-5,5 мингни ташкил этади.
Мамлакатда битта исмоилий марказ, иккита исмоилий марказларини ривожлантириш қўмитаси ва 67 та ноисломий диний ташкилотлар эркин фаолият юритмоқда”.
Бироқ, ҳақиқат баъзан бу идеалларга зид бўлиши мумкин. Аниқ ва очиқ-ойдин муросасизлик ҳолатлари провокацион баёнотларсиз кузатилмаса-да, турли ташқи ОАВлари ва ижтимоий тармоқлар орқали экстремистик тарғиботнинг кучайиши жамиятда бағрикенглик даражасининг пасайишига хизмат қилувчи омил сифатида ҳам айтилади.
Шу тариқа Тожикистон ўзининг конституциявий-ҳуқуқий асослари ва ушбу тамойилларни амалда татбиқ этиш орқали диний бағрикенгликни сақлашга интилади. Ҳақиқий диний тотувлик йўлида нафақат қонунлар, балки давлатимиз ва жамиятимиз такомиллаштиришга интилаётган миллатнинг ўзига хослигини ташкил этувчи эътиқодлар хилма-хиллигини англаш ва ҳурмат қилиш йўлида таълим-тарбия, мулоқот ва жамоавий садоқат талаб этилади.
Виркани Музаффар Абдулло,
А.Баҳоваддинов номидаги НАНТ Фалсафа, сиёсатшунослик
ва ҳуқуқ институтининг Дин муаммолари фалсафаси
кафедрасининг катта илмий ходими